Jan Ernst Matzeliger

Matzeliger

Vorige pagina

Hij is vooral bekend als uitvinder, maar bijzonder was dat hij als zwarte man in de VS ook erkenning kreeg in de blanke gemeenschap. Al ging dat bepaald niet zonder problemen.

Het is zeer opmerkelijk dat juist iemand die als slaaf werd geboren, en om die reden geen schoen mocht dragen, de schoenzwikmachine * uitvond.

Uit de manumissieregisters blijkt dat hij onder de naam Ernst Martzil (geb 1854..) op 24-03-1862 is gemanumitteerd door de weduwe A. Christie. Jan Ernst Matzeliger (1852-1889) reisde via New York en Boston en arriveerde in 1877 in Lynn, het centrum van de Amerikaanse schoenindustrie.

De door hem in 1883 ontworpen ‘automatische handzwikmachine * ’,  door collega’s al snel tot ‘the niggerhead’ gedoopt, was vooral het resultaat van zijn nauwkeurige observaties van de vele handelingen die de zwikkers, een elite in de industrie, verrichten. Jan Ernst Matzeliger ‘the Mad Mulatto’ triomfeerde, waar anderen faalden.

Een opmerkelijke afname van tuberculose, de gevreesde ‘schoenmakersziekte’, was het directe gevolg. De productie en daardoor de vraag naar werkkrachten steeg enorm zodat schoeisel, tot dusver een luxe artikel, een massaproduct werd en binnen ieders bereik kwam.

Matzeliger probeerde zich aan te sluiten bij de bisschoppelijke, unitaristische en katholieke kerken in Lynn, maar elke gemeente verwierp hem vanwege zijn huidskleur. Hij had destijds een relatie met een jonge blanke vriendin die niet zonder gevolg was gebleven, die het ongetrouwde paar dwong uit te wijken naar een nabijgelegen stad.

De geboorte en door de sociale druk het afstand moeten doen van hun baby, plus Matzeligers verplichtingen in Lynn, betekende een einde van hun samenzijn.

Tot zijn verrassing werd hij bij zijn terugkeer in Lynn gevraagd als lid van de kerk waar hij jaren eerder nog onwelkom was. Hij trad toe tot de Christian Endeavour Society in de North Congregational Church, waar hij regelmatig diensten bijwoonde en deelnam aan vele kerkelijke activiteiten. Bij de kerk maakte hij vele vrienden met wie hij tijd doorbracht in openluchtexcursies – het verkennen van vijvers, het beklimmen van rotsen en het bezoeken van een nabijgelegen eiland.

Hij leidde vervolgens een bijbelklas aan de Zondagschool en gaf de pupillen teken- en schilderles. In 1885 vroeg hij patent aan voor een derde versie van zijn zwikmachine en samen met de financier Sidney B.Winslow, eigenaar van de First National Bank of Boston, werden The Union Lasting Company en The Consolidated Hand Lasting Machine Corporation opgericht.

Een jaar later verbeterde zijn sociale status opnieuw: als enige zwarte was hij eigenaar van een woning in een blanke wijk, nam actief deel aan het verenigingsleven van de kerk en speelde hij een hoofdrol in De Mikado, een opera van de internationaal bekende Engelse toneelschrijvers Gilbert en Sullivan.

Deze opera bestaat uit twee akten en speelt in het Japan van 1450. De Japanse Keizer (de Mikado) heeft een landelijk verbod op het flirten opgelegd op straffe van de dood.

Het is een speling van het lot dat Jan Ernst Matzeliger die zorgde voor de afname van tuberculose zelf overleed aan deze ziekte, terwijl hij nog net geen 37 jaar oud was.

  Auteur: Nico Eigenhuis

*

De schoenzwikmachine. Deze machine zorgde ervoor dat, op een aanzienlijk goedkopere manier dan daarvoor, bovenschoen en schoenzool met elkaar verenigd worden. Daarmee werden schoenen betaalbaar voor een aanzienlijk grotere groep mensen dan de toenmalige ”happy few”.

Cordwainers maakten mallen van klantenvoeten, genaamd “lasts”, met hout of steen. De schoenen werden vervolgens op maat gemaakt en gevormd volgens de mallen. Het vormgeven en bevestigen van het lichaam van de schoen aan de zool gebeurde volledig met de hand met “hand-lasters”. Dit werd beschouwd als de moeilijkste en meest tijdrovende fase van assemblage. Omdat de laatste stap in het proces gemechaniseerd was, creëerde het gebrek aan mechanisatie van de voorlaatste fase, de blijvende, een aanzienlijk knelpunt.

Matzeliger ging op zoek naar een oplossing voor de problemen die hij bespeurde in het schoenmaakproces. Hij dacht dat er een manier moest zijn om een ​​automatische methode voor duurzame schoenen te ontwikkelen. Hij begon ontwerpen te bedenken voor machines die de klus konden klaren. Nadat hij met verschillende modellen had geëxperimenteerd, vroeg hij patent aan op een ‘lasting machine’.

Op 20 maart 1883 ontving Matzeliger patent nummer 274.207 voor zijn machine. Het mechanisme hield een schoen op een “last”, trok het leer rond de hiel, ging zitten en reed de spijkers in en ontlaadde de voltooide schoen. Het had het vermogen om 700 paar schoenen per dag te produceren – meer dan 10 keer zoveel als de hoeveelheid die door mensenhanden wordt geproduceerd.

Op 20 maart 1883 werd Matzeliger op deze machine octrooi patent nummer 274.207 verleend.

In 1985 vernoemde de stad Lynn een brug naar de uitvinder. Te zijner nagedachtenis gaven de Amerikaanse posterijen op 15 september 1991 een speciale postzegel uit.